اختلالات شناختی به مجموعه‌ای از اختلالات گفته می‌شود که به توانایی مغز در به یادآوری و پردازش اطلاعات مرتبط هستند. ابتلا به انواع اختلالات شناختی می‌تواند به دلایل فیزیکی مانند ضربه دیدن سر یا انحطاط مغز بر اثر افزایش سن عارض شود اما گاهی نیز فرد به دلایلی همچون سو مصرف مواد و … دچار این اختلالات می‌شود.

مشکل در یادگیری اطلاعات جدید، اختلال در حافظه کوتاه مدت و سایر مشکلات شناختی نمونه‌های معمول علایم ابتلا به انواع اختلالات شناختی هستند اما علایم می‌تواند بسته به نوع اختلال و فاکتورهای مختلف متفاوت باشند.

بسته به این که فرد دقیقا به چه نوعی از انواع اختلالات شناختی دچار شده است، شیوه‌ی درمان می‌تواند متفاوت باشد و تشخیص دقیق روش درمان بر عهده‌ی متخصصان و درمانگرانی است که در این زمینه تجربه دارند. در این مطلب به انواع مختلف اختلالات شناختی، برخی از علایم آن‌ها، خطرات ناشی از ابتلا و مختصری از شیوه درمانی این اختلالات خواهیم پرداخت.

انواع اختلالات شناختی

اختلالات شناختی را می‌توان در ۴ دسته‌ی اصلی قرار داد. البته هر یک از این دسته‌ها دارای زیر دسته‌های مختلفی نیز هستند:

• روان‌آشفتگی (به انگلیسی: Delirium): اختلالی در هوشیاری در بازه‌های کوتاهی از زمان که معمولا موجب ایجاد تغییرات سریع بین حالات ذهنی می‌شود. اختلال در جهت‌یابی، عدم آگاهی نسبت به زمان و مکان، توهم، هذیان، خشم و عصبانیت و اضطراب از ویژگی‌های این اختلال است. زیر شاخه‌های این اختلال بدین قرار هستند:
  • روان‌آشفتگی ناشی از مسمومیت با مواد (همچون الکل، مواد مخدر یا داروها)
  • روان‌آشفتگی ناشی از کاهش میزان مواد در بدن (در حالتی که فرد مصرف کننده‌ی مواد مذکور است)
  • روان‌آشفتگی نامشخص که در زمانی که دلیل روان‌آشفتگی مشخص نیست یا علایم انواع مختلف روان‌آشفتگی مشاهده می‌شوند تشخیص داده می‌شود.
• زوال عقل (به انگلیسی: Dementia): یکی از انواع اختلالات شناختی که بر اثر ایجاد مشکلاتی در عملکرد مغز حاصل می‌شود. این اختلال در درجه اول موجب ایجاد مشکلات در به یادآوری و حافظه می‌شود و گاه با انواع اختلالات شناختی دیگر نیز همراه است.

• زیر شاخه‌های اختلال زوال عقل عبارتند از:
  • زوال عقل بر اثر آلزایمر
  • زوال عقل بر اثر مشکلات عروقی (بلوک شدن یا کاهش میزان خون رسانی به مغز)
  • زوال عقل ناشی از ابتلا به اچ آی وی
  • زوال عقل ناشی از ترومای سر (وارد شدن آسیبی به سر)
  • زوال عقل ناشی از ابتلا به بیماری پارکینسون
  • زوال عقل ناشی از ابتلا به بیماری هانتینگتون
  • زوال عقل ناشی از ابتلا به بیماری پیک
  • زوال عقل ناشی از ابتلا به بیماری کروتزفلد جاکوب
  • زوال عقل ناشی از استفاده‌ی بلند مدت از الکل یا مواد آسیب زای دیگر. این اختلال زمانی ایجاد می‌شود که فرد پس از ایجاد آسیب مغزی به مصرف ماده‌ی آسیب زا ادامه دهد و قادر به ترک آن نباشد.
  • زوال عقل ناشی شده از دلایل متعدد
  • زوال عقل نامشخص که زمانی تشخیص داده می‌شود که علایم دو یا چند نوع از انواع زوال عقل مشاهده شوند و نتوان تنها یکی از انواع مختلف زوال عقل را تشخیص داد.

• اختلالات یاد زدودگی (به انگلیسی: Amnestic Disorders): نوعی از اختلال حافظه که علایم سایر انواع اختلالات شناختی را ندارد. زیر شاخه‌های مختلف آن عبارتند از:
  • سندرم یاد زدودگی عضوی (Organic Amnesic Syndrome) که در زمانی تشخیص داده می‌شود که یاد زدودگی ناشی از مصرف الکل یا مواد روانگردان نباشد.
  • اختلال یاد زدودگی نامشخص که در زمانی که دلایل ابتلا نامشخص هستند یا علایمی به جز علایم سندرم یاد زدودگی بنیانی مشاهده می‌شوند تشخیص داده می‌شود.

• سایر انواع اختلالات شناختی: اختلالات شناختی خفیف یا اختلالات شناختی غیر مشخص دو نوع دیگر از انواع اختلالات شناختی هستند که در صورتی که علایم بسیار خفیف بوده یا علایم را نتوان تنها به یک نوع از اختلالات مشخص ربط داد تشخیص داده می شوند.

علایم انواع اختلالات شناختی

علایم اختلالات شناختی بسته به نوع دقیق اختلال متفاوت هستند اما در حالت کلی شامل مواردی هستند که مربوط به توانایی مغز در پردازش یا به یادآوری اطلاعات می‌شوند.

مشکلات ذهنی که به موجب این اختلالات ایجاد می‌شوند در صورت عدم درمان می‌توانند آثار منفی جدی در زندگی فرد بر جای بگذارند. برخی از این علايم عبارتند از:

• تغییرات سریع در حالات و وضعیت‌های ذهنی
• حافظه کوتاه مدت ضعیف
• تفکر آشفته و درهم ریخته (عدم توانایی برای فکر کردن به شکل منسجم)
• مشکلات ذهنی؛ زبان، حافظه و ادراک
• ناتوانی در تشخیص زبان و گفتار
• مشکلات یادگیری
• مشکل بودن تفکر انتقادی
• وابستگی و اتکا به تقویم و یادداشت‌ها

خطرات ابتلا به انواع اختلالات شناختی

اختلالات شناختی درصورتی که درمان نشوند می‌توانند به سرعت بدتر شوند و گاهی حتی موجب ایجاد مشکلات ذهنی دیگر هم شوند. به علاوه ممکن است اختلالات شناختی عواقب پردردسری برای فرد مبتلا همچون گم شدن، ناتوانی در یافتن مسیر خانه یا حتی ناتوانی در بخاطر آوردن این‌که چه کسی هستند به دنبال داشته باشند.

زمانی که این اختلالات درمان نمی‌شوند، وضعیت می‌تواند تا اندازه‌ای دشوار شود که فرد مبتلا نیاز به نظارت و مراقبت دایمی داشته باشد. پیش از این که بیماری به این مرحله برسد، بسته به نوع دقیق اختلال، شیوه‌های درمانی مختلفی وجود دارند که می‌توانند در درمان و کاهش اثرات موثر واقع شوند.

درمان انواع اختلالات شناختی

بسته به این که بیمار به کدامیک از انواع اختلالات شناختی دچار است، و دلایلی که پشت این اختلالات وجود دارند، روش درمان اندکی متفاوت خواهد بود.

در برخی موارد استفاده از داروها می‌توانند علایم را تا حد قابل توجهی کاهش دهند. در مواردی که بیمار با مشکلات زبانی و تکلم روبرو است، جلسات گفتار درمانی می‌توانند موثر واقع شوند. به جز این‌ها البته روش‌های فراوان دیگری هم وجود دارند. در هر صورت نباید فراموش شود که جزییات شیوه‌ی درمان را فقط و فقط متخصصان می‌توانند تعیین کنند و درمان‌های خودسرانه، چه دارویی و چه غیر دارویی، می‌توانند وضعیت را وخیم‌تر کنند.

آن‌چه که در مواجه‌ی اولیه با علایم باید در نظر داشت این است که مواردی نیز وجود دارند که درمان، به شکلی که بیمار بی‌نیاز از مراقبت اطرافیان باشد، امکان پذیر نیست. جلسات روان درمانی منظم و حمایت اجتماعی بیمار و اطرافیان بیمار در اغلب موارد امری ضروری است تا خود بیمار و افراد دیگری که از بیماری او تاثیر می‌پذیرند به درک درستی از بیماری برسند و بتوانند زندگی با کیفیتی را تجربه کنند.